Brouwen, branden en bedienen

Wie een beetje belangstelling heeft voor geschiedenis, heeft zich vast wel eens een beeld gevormd van het dagelijks leven in bijvoorbeeld de 16e of 17e eeuw. Voor velen zal dat beeld ook gevoed zijn door films en televisieseries die zich afspelen in die tijd. In een herberg past volgens dat door moderne media ingekleurde beeld een gezellige herbergierster, die met haar schort de glazen oppoetst of met een gore lap de toog opwrijft. Dat vrouwen inderdaad ook werkzaam waren in tapperijen en herbergen, blijkt uit het proefschrift van Marjolein van Dekken, Brouwen, branden en bedienen. Werkende vrouwen in de Nederlandse dranknijverheid, 1500-1800.

Ik hoopte in dit proefschrift informatie te vinden over het schenken van wijn in het verleden, maar helaas: daarover komt maar heel weinig voor in het boek. Hoofdpersonen zijn de brouwsters, vaak weduwen, en de brandsters van brandewijn. Bierbrouwen hoort van oudsher tot de huishoudelijk taken van vrouwen, volgens Van Dekken. Sommige vrouwen brouwden meer dan ze zelf nodig hadden en verkochten het overschot. In de Hollandse steden ontstond hieruit in de Middeleeuwen het commerciële brouwen. Vrouwen bleven in deze nijverheid actief, hoewel mannen al snel de dominante positie innamen. Daarnaast beschrijft Van Dekken vrouwen die werkzaam waren als brandster, drankverkoopster, tapster of herbergierster.

Kapitaal
Voor de positie en mogelijkheden van vrouwen in de dranknijverheid in de Noordelijke Nederlanden blijkt benodigd kapitaal de belangrijkste factor geweest te zijn. Met geld was deelname voor een vrouw mogelijk; gildebepalingen en economische conjunctuur speelden ook een rol, maar veel minder. Om die reden trof Van Dekken bijvoorbeeld veel vrouwen aan als verkoopster van het goedkope dunbier. Zij konden een emmer bier bij de brouwerij halen en die op straat of in hun tapperij verkopen. Zo’n emmer dunbier kostte niet veel en bovendien werd het over het algemeen op krediet geleverd.

Verder waren ook vergunningen voor het houden van een tapperij niet al te duur in de meeste steden. Uit de studie leer ik dat in een tapperij meestal één soort drank werd verkocht: óf wijn, óf bier, óf brandewijn. In een herberg mochten wel meerdere soorten drank tegelijk verkocht worden. Die kon je dan ter plekke nuttigen, of in een kan, glas of beker mee naar huis nemen.
Een wijntapster (natuurlijk ook een wijntapper, maar daar hebben we het nu even niet over) haalde haar voorraad wijn bij een wijnhandelaar. De wijnhandelaar mocht zelf niet de gelegenheid bieden te proeven of te drinken in zijn kelders, maar moest zijn wijn aan tappers of herbergiers leveren. Die verkochten het in kannen of bekers, door de klant zelf meegenomen, weer door.

Winkel aan huis
Tapsters hadden meestal een winkel aan huis, variërend van een paar flessen op een plank tot een complete slijterij. In hoeverre wat Van Dekken schrijft ook voor wijntapster geldt, is helaas niet duidelijk. Er waren in ieder geval wel een paar belangrijke verschillen tussen wijn- en bierverkoop. Bier was veel korter houdbaar, waardoor de omloopsnelheid van de voorraad veel hoger lag. Daarnaast was wijn veel meer een luxeproduct dan bier. Er waren om beide redenen dan ook veel meer bierverkoopsters en -tapsters dan wijntapsters. Bier was de dagelijkse drank, zeker tot thee en koffie hun intrede deden. Wijn was voor speciale gelegenheden en voor de rijkere burgerij.

Comptoirmeiden
Ondanks het bijna geheel ontbreken van wijn als thema, is het boek Brouwen, branden en bedienen voor mij toch uiterst leerzaam geweest. Ik heb nu een veel beter beeld van de drankverkoop in de 16e, 17e en 18e eeuw, en heb bovendien verrast geconstateerd dat de deelname van vrouwen aan het arbeidsproces veel groter was dan ik me ooit had gerealiseerd. Wist je bijvoorbeeld dat brouwerijen vanaf de 17e eeuw vrouwelijk kantoorpersoneel in dienst hadden? Deze zogenaamde comptoirmeiden verzorgden de boekhouding en de verkoop van het bier! De omslagillustratie toont twee van die comptoirmeiden in een Leidse brouwerij rond 1770. En Van Dekken heeft meer bijzondere afbeeldingen in het boek gepubliceerd, waardoor de rol van de vrouw in de drankenwereld goed geïllustreerd wordt.

Aan iedereen die geïnteresseerd is in vrouwengeschiedenis of de geschiedenis van bier en wijn kan ik het boek dan ook van harte aanbevelen.

Marjolein van Dekken, Brouwen, branden & bedienen. Werkende vrouwen in de Nederlandse dranknijverheid, 1500-1800, Uitgeverij Aksant, isbn 978-90-5260-361-2, prijs € 29,90.

Het boek is onder andere verkrijgbaar via Bol.com.

Brouwen, branden en bedienen / druk 1
Dekken, M. van