Zeventiende-eeuwse en achttiende-eeuwse Engelse reizigers vonden het maar niets: in Florence verlaagde de adel zich tot het en direct verkopen van wijn aan de voorbijganger! ‘Het is een onbetwijfelbaar feit dat ieder paleis of belangrijk huis in deze stad een kleine raampje heeft aan de straatkant, voorzien van een ijzeren klopper. Boven het raampje hangt een lege fles, als uithangbord. Naar zo’n raampje stuur je je dienaar om een fles wijn te kopen. Hij klopt op het kleine luikje, dat onmiddellijk door een personeelslid van het huis wordt geopend; deze voorziet hem van wat hij wenst, en ontvangt geld zoals de ober in een of ander ‘cabaret’.’ Aldus de Schotse romanschrijver Tobias Smolett (1721-1771) in een reisverslag uit 1765.
Buchette del Vino
Inderdaad verkochten rijke Florentijnen met bezittingen op het land op deze manier hun surplus aan wijn. Dit kon allerlei soorten wijn zijn, bijvoorbeeld de populaire witte Trebbiano, of rode Vermiglio, zolang het maar van de eigen wijngaarden kwam. Op deze manier verkopen van bijvoorbeeld de dure Griekse wijnen was verboden. Aan de historische palazzi van menig rijke familie, ook die van de bekende hedendaagse wijnproducent Antinori, zijn dergelijke wijnraampjes, in het Italiaans buchette del vino, nog te vinden.
De term buchette om deze raampjes aan te duiden, is echter nog niet zo oud. Hij dateert uit de jaren 70 van de vorige eeuw en vond pas echt ingang toen Matteo Faglia, Diletta Corsini en anderen in 2015 besloten de Associazione Buchette del Vino op te richten, om aandacht te vragen voor dit bijzondere Florentijns en Toscaans erfgoed en het voortbestaan van de raampjes te verzekeren. Tijdens mijn recente reis naar Toscane sprak ik twee betrokkenen bij deze vereniging, Matteo Faglia en Diletta Corsini. Matteo is uitgever, Diletta is kunsthistorica en samen met Lucrezia Giordano auteur van het vorig jaar in het Engels verschenen Wine Windows in Florence and Tuscany.
Matteo vertelde dat hij tot 2015 helemaal het bestaan van de wijnraampjes, in Florence in vroeger eeuwen eerder bekend als finistrino, niet kende. ‘Ik had echter een opvallend luikje in een muur van het huis dat ik had gekocht, en vroeg Diletta wat dat was. Zij kende de raampjes wel, en legde me de geschiedenis ervan uit. Al snel bleek me dat er veel meer in de stad waren, en korte tijd later richtten we de Associazione op. Toen we begonnen, kenden we 18 raampje. Nu zijn het er 218!’. Diletta vult aan: ‘Op een website verzamelen we alle raampjes, niet alleen in Florence maar ook uit andere steden in Toscane. Zelfs zijn er enkele bekend buiten Toscane. Vooral sinds we de website in het leven hebben geroepen, krijgen we dagelijks reacties en foto’s van mensen die ons op mogelijke nieuwe raampjes wijzen. Vandaag nog…’ en ze laat ons de recentste vondst zien, bij een adelljke residentie in een stadje buiten Florence. Voordat deze nieuwe aanwinst echter als buchetta del vino wordt erkend, doet de vereniging nog wel onderzoek. Er zijn allerlei ‘valse’ raampjes, zoals gevelnissen voor lampen, of zelfs nisjes voor beelden van heiligen.
In het boek Wine Windows beschrijven de auteurs uitgebreid de geschiedenis van de raampjes. Daaruit blijkt dat er diverse vormen zijn, van luikjes in grote voordeuren en luikjes in gevels tot roosters in bovenlichtjes van kelders. Een ‘oudste’ raampje is er helaas niet in te vinden. Matteo legde uit: ‘De raampjes hoeven niet ontstaan te zijn bij de bouw van het huis, maar kunnen ook pas veel later zijn aangelegd. Zonder precieze documentatie, zoals historische afbeeldingen, of vermeldingen in archieven, kunnen we over het ontstaan erg weinig zeggen.’ In het boek lees ik later over een vroeg-zeventiende-eeuwse inventaris van het Palazzo Ginori, gevestigd in de gelijknamige straat. Hierin staat vermeld: ‘De grote voordeur heeft een sleutelgat met sleutel, een grendel die geen sleutel nodig heeft en een klein luik met raster, gebruikt om wijn te verkopen’. Rond 1600 was het dus al gebruikelijk om wijn via zo’n luikje te verkopen. De oudste wijnraampjes zijn inderdaad waarschijnlijk luikjes in grote houten deuren. Pas later kwamen de raampjes met luikje in de buitenmuren van huizen of de uitsparingen in de ijzeren roosters voor ramen.
Wijnverkoop per fles
Inmiddels gaan de onderzoekers ervan uit dat de buchette populair werden aan het eind van de zestiende eeuw. Voor die tijd verkochten adellijke en rijke families vaak al wel een deel van hun wijn rechtstreeks aan de consument. In 1575 besloot de heersende groothertog Francesco I nieuwe bepalingen uit te vaardigen. Producenten mochten alleen wijn in flessen aan particulieren verkopen als de wijnverkoop vanuit hun eigen huis plaatsvond en de verkochte wijn van hun eigen bezittingen kwam. En die verkoop gebeurde door het raampje, dat zorgde dat de koper niet de afgeschermde wereld van het paleis kon binnendringen, en de verkoper beschermde tegen nieuwsgierige blikken.
Wijn kopen bij een adellijke familie was populair: de kans dat de wijn daar beter was dan in de lokale herberg was groot, zoals ook de Engelse reiziger sir Philip Skippon opmerkte in 1664: ‘Every nobleman and gentleman sells wine out by the flask; which is signified by hanging over the door a wicker-bottle or flask; and there is a little port-hole in the gate or wall, where they take in and give out bottles. No person of quality will drink in a tavern or inn; and indeed they have little invitation, those houses being worse than our ale houses.’ (Margaret Daly Davis, Philip Skippon’s Description of Florence (1664), 2009.)
De oplettende lezer heeft in bovenstaande verhaal ook iets anders opgemerkt: wijn in Florence werd aan het publiek verkocht per fles! Sterker nog, de hoogte en breedte van de overgeleverde wijnraampjes werd zo gekozen dat een fles er precies doorheen kon. En dan moet je denken aan de 1,5 liter flessen zoals wij die nog kennen van goedkope Chianti: met teen of riet omwikkeld, omdat deze oudere glazen flessen niet sterk genoeg waren om transport te doorstaan. Dergelijke met teen omwikkelde flessen zijn op middeleeuwse fresco’s in Italië al terug te vinden.
Herontdekking en hergebruik
De wijnverkoop in fles via finistrino in de gevels van palazzi bleef tot in de negentiende eeuw bestaan, maar begon in de twintigste eeuw af te nemen. Het laatste actieve raampje is bekend uit 1958. Daarna raakten de raampjes in de vergetelheid. Ze werden dichtgemetseld, overgekalkt of verdwenen met gebouw en al – tot de eenentwintigste eeuw dus. Nadat de geschiedenis van de raampjes weer langzaam bekend werd, gingen slimme ondernemers ze ook inzetten. Er is een wijnbar die wijn door het raampje verkoopt, en een ijsmaker waar je ijsjes door het historische luikje krijgt aangeraakt. Corona heeft die ontwikkelingen nog versterkt: tijdens de strenge maatregelen in Italië 2020 en 2021 gebruikten diverse ondernemers het luikje in hun pand als veilig verkooppunt.
De Associazione verspreidt inmiddels de kennis over dit wijnerfgoed. Matteo gaf het hierboven genoemde boekje uit, er zijn lezingen en wandelingen. Buitenlandse fotografen als Andrew Barrow en Robbin Gheesling raakten gefascineerd door de raamjes en maakten prachtige reportages. Gheesling komt later dit jaar met een gids voor de wijntoerist, om langs de raampjes te wandelen.
En wij maakten er uiteraard tijdens een foodtour door Florence een sport van om wijnraampjes te tellen én te fotograferen. Het is met die wijnraampjes net als met wijngaarden: je blijft ze vastleggen, je krijgt er nooit genoeg van. Bovendien troffen we later wijnraampjes in Certaldo en San Gimignano, makkelijk te vinden door de geïllustreerde lijst in Wine Windows in Florence and Tuscany.
Ook ben ik ben begonnen met meezoeken, maar dan in Nederlandse reisverslagen en fotocollecties. Een eerste resultaat is er al: de bovenstaande foto van eind negentiende eeuw vond ik in de collectie van het Rijksmuseum en zond ik naar Matteo. Het blijkt de voorgevel van Palazzo Guadagni Strozzi Sacrati, op het plein rond de Dom. De Associazione kende aan dit pand wel een wijnraampje in de zijgevel, maar niet de twee die op deze foto te zien zijn: een dichtgemetselde rechts naast de poort en eentje in het rooster voor het raampje op straatniveau. Het onderzoek naar het palazzo met de drie wijnraampjes is inmiddels gestart.
Verkooppunten van het boek Wine Windows in Florence and Tuscany vind je hier.
Met dank aan Marita Stassen en Manon Henzen.
