Het grote Gemischter Satz-verhaal

Een jaar geleden kondigde ik meer informatie over Gemischter Satz aan. Gemischter Satz is een wijn gemaakt van verschillende druivenrassen. Vooral Wenen staat bekend om dit type wijn; het was daar afgelopen jaren enorm populair, en sommigen spreken zelfs van een hype. Ik schreef er eerder over, dat lees je hier.

Hoogste tijd om die belofte van een jaar geleden in te lossen. Waarom het zo lang heeft geduurd? Ik wilde antwoord  krijgen op de vraag of Gemischter Satz nu zo bijzonder was, en of de Weense wijnboeren die dit type wijn tot de hunne hebben gemaakt nou zo bijzonder zijn. Dat viel niet mee om helder te krijgen, eerlijk gezegd. Ik zal proberen te schetsen wat er in mijn hoofd omging betreffende Gemischter Satz.

EU-definitie
Volgens de Europese wetgeving is Gemischter Satz (GM) ‘a mixture of different white wine varieties or red wine varieties.’ Dat kan betekenen dat GM een assemblage is van witte of rode wijnen (!) van verschillende druivenrassen. Er wordt inderdaad in bijvoorbeeld Duitsland op dergelijke wijze GM gemaakt. Recent nog proefde ik een kanjer van dit soort, van Weingut Kühling Gillot in Rheinhessen, Quinterra Gemischer Satz Trocken 2010 (verkrijgbaar bij onder andere Ovino). De oenologe van het bedrijf vertelde me op een grote proeverij dat zij nog een half vat Riesling en een half vat Gewürztraminer overhad na de oogst. Ze besloot die vaten maar te mengen en het Gemischter Satz te noemen. Overigens was dit een geweldig wijn: het lijkt op Riesling, maar dan met een kruidigheid waar je eng (eng blij, in dit geval) van wordt: Riesling die toch geen Riesling is. Verkwikkend en dorstlessend, vertroostend zelfs, en heerlijk bij een paar toastjes met roodschimmelkaas. Stevige zuren, grapefruit en sinaasappel in de afdronk.

Maar dit even terzijde. Waar het hier om gaat is dat je dus een blend van basiswijnen van verschillende druivenrassen Gemischter Satz mag noemen volgens de EU. Terwijl het bij Weense Gemischter Satz gaat om druivenrassen van één kleur die in één wijngaard aangeplant staan, tegelijkertijd geoogst worden om vervolgens als een gezellige boel van grüner veltliner, nussberger, chardonnay, gewürztraminer etc…, in de pers te gaan. Niks te afzonderlijke wijnen! (Als de détails rondom de wetgeving en GM je interesseren, lees dan vooral het uitstekende artikel dat Thomas Burg hierover schreef.)

WienWein
De Weners, speciaal de groep WienWein, hebben voor hun Gemischter Satz strenge richtlijnen geformuleerd. Er zijn momenteel zes producenten lid van WienWein: Christ, Edlmoser, Mayer am Pfarrplatz, Weingut Wien Cobenzl, Wieniger en Zahel. Een GM van een van deze wijnboeren zal altijd bestaan uit druiven die samen in één wijngaard hebben gestaan, die geoogst zijn op hetzelfde moment, en die vervolgens ofwel in roestvrijstalen tanks (Klassische Wiener GM) ofwel op grote houten vaten (Wiener GM mit Lagennennung) gerijpt heeft. WienWein verwijst in zijn marketing van GM expliciet terug op ‘oude tradities’. In een brochure wordt uitgelegd dat dit de manier was waarop vroeger druiven werden verbouwd: samen in de wijngaard, om het risico te spreiden. Als de nussberger al rijp is, is de riesling dat nog niet. Als de grüner veltliner dat jaar door rot is aangetast, heb je altijd de chardonnay nog. En door alles in één keer te oogsten, waarbij niet alles nog rijp was, kreeg je ieder jaar toch een acceptabele en min of meer vergelijkbare wijn.

Ik vroeg mij dus af of de Weners met deze aanplant in vroeger eeuwen uniek waren. Nee, natuurlijk niet, dat had ik al snel door. Overal in Europa stonden druiven door elkaar in de wijngaard. Tegenwoordig zijn de percelen cabernet sauvignon keurig gescheiden van die van de merlot en wordt riesling niet samen met gewürztraminer op één helling geplant. Wanneer vond dan die omslag plaats, vroeg ik mij af? Wanneer begonnen wijnboeren met het aanplanten van maar één druivenras op een specifiek perceel? Uiteindelijk ben ik er achter gekomen dat daar niet een eenduidig antwoord op te geven is. De situtatie verschilde van land tot land, van streek tot streek. In de Bourgogne was het in de middeleeuwen verplicht pinot noir aan te planten, ten koste van gamay, en grote Duitse kloosters langs de Rijn onderkenden al vroeg de kwaliteiten van riesling. Zelf vermoed ik dat er ook een verschil moet zijn tussen de vrije, maar niet al te rijke wijnboer die zijn risico’s wil spreiden en een klooster of landgoed dat kwaliteitswijn wilde maken. De laatste zal zich geconcentreerd hebben op een bepaald druivenras, de eerste mogelijk niet.

Phylloxera
Al pratend hierover met een andere Nederlandse wijnschrijver kwamen we ook op phylloxera, het beestje dat eind 19e eeuw zo huis heeft gehouden in de Europese wijngaarden. De verwoestingen die daardoor zijn aangericht, hebben zo veel gevolgen gehad voor de aanplant van druivenstokken dat we ons dat nauwelijks nog kunnen voorstellen. Een gebied als Sancerre (Loire) was vroeger volledig rode wijngebied, om maar eens wat te noemen.

Overblijfsel uit het verleden
Ik mailde zelfs met een Oostenrijkse onderzoeker. Ook hij kon geen snel en makkelijk antwoord geven. Hij antwoordde mij: ‘Until the turn of the 19th to the 20th century it was quite common to have several grape varieties in one vineyard. The Wiener Gemischter Satz is in this perspective just a remnant of past times and practices.”

Ik suggereerde dat er misschien verschil was tussen gewone wijnboeren en de landgoederen van de adel. “If there was any difference between vineyards of common winegrowers and those of the elites is not clear. I would suggest that even common growers were able to identify different varieties. Early modern writers on this subject explicitly warned against having only one variety in one’s vineyard because of the risks involved. Nevertheless, a lot of sources indicate that growers in many regions prefered special varieties because of their qualities and aptitudes (high yields, resistence against frost etc.).

One could therefore say that in the course of time certain varieties began to dominate the plantations on a regional level without ever reducing the possible diversity into monoculture of just one variety. Local authorities such as town councils might have had a say in this respect. There are several documented occasions when such authorities tried to ban the planting of high yielding grape varieties producing bad quality wines. Small rural growers certainly preferred those high yielding varieties whereas urban vineyard owners, monasteries and the nobility opposed them out of fear for the loss of reputation, especially in regions with higher export quota. (Pinot noir versus Gamay in Burgundy is probably the best known example).

Mijn bron gaat verder: “Replanting after the phylloxera invasion might have changed the situation. The oenological establishment was advising growers to plant only one variety and the occasion was given. As far as I can see it became common to plant just one variety on a wider scale in Austria only during the first half of the 20th century. I am not able to tell why the growers on the outskirts of Vienna did not follow in this move – at least partially, because it’s not all Gemischter Satz nowadays. One possible explanation could be that winegrowing in the vicinity of Vienna was reduced to nearly nothing in this period and the winds of change have passed by these remnants of a once glorious past – until the end of the 20th century when the Gemischter Satz was rediscovered and hyped as something special.”

Geproefde wijnen
Mijn conclusies over Gemischter Satz en speciaal de Weense variant: de Weners hebben gelijk met hun verwijzing naar tradities van lang geleden, maar weten van dit argument ook een prachtig marketingelement te maken. De geschiedenis waar zij naar verwijzen is niet uniek voor Wenen, maar wat zij anno 2011 maken is dat wel. En dat mag ik wel, zeker als het betekent dat een liefhebber als ik daardoor weer heerlijk in de geschiedenis kan duiken. Bovendien blijft Gemischter Satz één van mijn favoriete wijnen. Ik proefde er talloze tijdens het diner in de Heurigen Mayer am Pfarrplatz vorig jaar, op de eerste dag van EWBC 2010. Bij de Nussberg Alte Reben van 2008 van Wieniger schreef ik ‘fruitig, veel appel, heerlijk vol en vettig’. Bij de Wiener GM Nussberg 2009 van Zahel staan alleen uitroeptekens, en ‘goed’. Van de GM 2009 van Mayer am Pfarrplatz & Rotes Haus, die nog tijdens EWBC door NakedWines in het assortiment werd genomen, was ik erg onder de indruk. Ik zoek nog altijd nieuwe voorraad. Helaas biedt de wijnwinkel op het Weense vliegveld slechts één GM aan, van Zahel. Deze is overigens ook heel goed, én verkrijgbaar in Nederland, bij Imperial Wijnkoperij.

Ik nam uit Wenen vorig jaar de Zahel Wiener Gemischter Satz 2009 mee, van grüner veltliner, riesling en chardonnay. Gevaarlijk lekker, kruidig, droppig en notig in de geur; licht prikkelend, druivig, muskaat, citrus, tikje vettig; Riesling- en Grüner Veltliner-zuren getemperd door romige Chardonnay. Vanwege het minieme zoetje smaakte de wijn verrast lekker bij een bakje kersen….

Van Zahel bestaat trouwens ook een heerlijke mousserende Gemischter Satz, eveneens verkrijgbaar bij Imperial Wijnkoperij. Erg fris en fruitig, je proeft en ruikt citrusfruit, nootjes, maar ook heel licht wat abrikoos of muskaat. In de mond is de wijn vettig en vol, niet heel complex. Prettige en fijne mousse, tikje mineraal. Gewoon lekker fris en fruitig, met net dat beetje ‘zoet’ van de traminerdruiven om het spannend te maken. De gebruikte druiven zijn riesling, grüner veltliner, chardonnay en traminer. De prijs ligt tussen de 20 en de 25 euro.

Met dank aan Ovino en Imperial Wijnkoperij voor een paar mooie flessen.

Dank aan René van Heusden en Prof. Dr. Erich Landsteiner van het Institut für Wirtschafts- und Sozialgeschichte van de Universität Wien voor hun (digitale) gedachtenuitwisselingen.

Zo, en nu een lekker glas.. Gemischter Satz natuurlijk!